Om de ernstige verontreiniging met plastic van onze rivieren aan te pakken moet de overheid concrete maatregelen kunnen afdwingen. Het ontbreekt nu echter aan normen voor plastic in water en er is geen juridisch kader voor vergunningverlening en handhaving. Dit betekent dat vervuilers nu alleen kunnen worden aangepakt op basis van een algemene zorgplicht en dat is veel te vrijblijvend. Regelgeving tegen zwerfafval is noodzakelijk, om te beginnen in de Europese Kaderrichtlijn Water. Hiervoor pleit Schone Rivieren na vijf jaar afvalonderzoek op de rivieroevers. ‘De huidige aanpak is dweilen met de kraan open,’ aldus projectleider Joost Barendrecht.
Het rapport ‘Plasticsoep in de Nederlandse rivieren’ wordt dinsdag 24 oktober in Den Haag aangeboden aan Kamerleden van de commissie Infrastructuur en Waterstaat (I&W) met het klemmende verzoek het belang van schone rivieren mee te nemen bij de aanstaande verkiezingen. Tot op heden is hiervoor veel te weinig aandacht, waardoor de Nederlandse rivieren het afvoerputje van Europa vormen.
Miljoen stuks afval
Schone Rivieren, een samenwerking van IVN Natuureducatie en Stichting De Noordzee, deed van 2017 tot 2023 onderzoek op de oevers van de grote rivieren. Ieder voorjaar en najaar werden door meer dan 1000 vrijwilligers afvalmetingen gedaan op circa 500 tracés van 100 meter. In totaal werd in die periode bijna een miljoen stuks afval gevonden, gemiddeld 311 stuks per 100 meter. Hiervan is ongeveer 90 procent van plastic.
Soorten afval
Ondefinieerbare stukjes piepschuim, folie en hard plastic vormen de top 3 van meest gevonden afvalitems. In de top 15 staan verder verschillende soorten consumentenafval, zoals snoep-, snack- en chipsverpakkingen, sigarettenfilters en drankblikjes. Verder wordt in de rivieren veel vispluis aangetroffen, vooral op de oevers dicht bij de mondingen in zee. Ook plastic wattenstaafjes staan in de top 15. Net als ander sanitair afval zoals maandverband, tampons en sanitaire doekjes komen deze via riooloverstorten in de rivieren terecht. Daarnaast worden op de oevers veel nurdles gevonden. Dit zijn kleine plastic korrels, die een halffabricaat zijn voor plastic voorwerpen. De nurdles zijn heel schadelijk voor vissen en andere dieren, die de korrels aanzien voor voedsel.
Bedrijfsactiviteiten grootste afvalbron
Het meeste gevonden afval, bijna 40 procent, is afkomstig van bedrijfsactiviteiten. Het gaat dan om afval afkomstig van bouwplaatsen, bedrijventerreinen, havens, scheepvaart, landbouw en visserij. Zo’n 35 procent is recreatieafval, bijna 20 procent komt van dumpingen van grof- en huishoudelijk afval en zo’n 7 procent komt via riooloverstorten in de rivieren terecht.
Afvalvrije rivieren in 2030
Schone Rivieren is in 2017 gestart met de ambitie een zwerfafvalvrije rivierdelta in 2030. Om dit te bereiken is actie nodig, want zorgvuldig omgaan met je omgeving is helaas nog niet de standaard norm bij een deel van de bedrijven en consumenten. Dagelijks komt zwerfafval terecht in het milieu. De jaarlijkse kosten voor het opruimen hiervan door gebiedsbeheerders worden geraamd op zo’n 200 miljoen euro. Daarnaast zijn jaarlijks tienduizenden mensen actief met opruimen van zwerfafval in hun omgeving.
Regels voor handhaving
Schone Rivieren meent daarom dat het hoog tijd is dat overheid en bedrijfsleven verantwoordelijkheid gaan nemen. De aanpak van zwerfvuil is nu veel te vrijblijvend en richt zich te weinig op het wegnemen van de oorzaak. In de Kaderrichtlijn Water (KRW) staan nog altijd geen concrete doelen voor de aanpak van plastic of ander zwerfafval in rivieren, zoals wel het geval is in de Kaderrichtlijn Marien (KRM). Aan de KRM is een in de EU overeengekomen drempelwaarde gekoppeld van maximaal 20 stuks afval per 100 meter strand. Een vergelijkbare waarde die staat voor een ‘goede milieutoestand’ zou tevens voor de rivieren moeten gelden. Door het ontbreken van zo’n waarde en het gebrek aan juridische handvatten is handhaving lastig en heeft het bij gemeenten geen prioriteit. Bovendien kunnen bedrijven hierdoor ook maar heel beperkt worden aangesproken. Dit neemt overigens niet weg, dat gemeenten en andere overheden nu al in vergunningen concrete maatregelen tegen zwerfafval kunnen opnemen. Hiermee kan morgen al worden begonnen.
Lozingen microplastics
Tekenend voor het ontbreken van een noodzakelijk kader is de vergunning, die het chemieconcern Chemelot in Geleen in 2021 kreeg om zeven jaar lang forse reststromen van microplastics te mogen lozen in de Maas. Volgens een rapport van Plastic Soup Foundation betreft het toestemming om jaarlijks 14.000 kilo aan minuscule deeltjes plastic in de rivier te dumpen. Door normen voor plastic in water en maatregelen voor aanpak van zwerfafval te verankeren in de Kaderrichtlijn Water kunnen vervuilers wel effectief worden aangepakt.
Van single-use naar hergebruik
Naast juridische kaders om vervuilers te kunnen aanpakken, pleit Schone Rivieren voor een verregaande verbetering van de bestaande statiegeldsystemen. De eenmalige wegwerpverpakkingen met weinig waarde vormen een groot aandeel in het zwerfafval. Door over te stappen naar circulaire systemen, waarbij consumenten een aantrekkelijke financiële prikkel krijgen, wordt het risico op het ontstaan van dit soort zwerfafval geminimaliseerd.
Schone Rivieren gaat door
De komende jaren zal Schone Rivieren zich richten op het stimuleren van brongerichte maatregelen. Overheden en bedrijven worden opgeroepen om actief deel te nemen in de riviernetwerken. Hierin wordt gezamenlijk gewerkt aan het voorkomen van zwerfafval door de preventie maatregelen structureel onderdeel van vergunningen, aanbestedingen en gebiedsbeheer te laten zijn. Ook wordt in een internationaal consortium gestreefd naar harmonisatie van rivierafvalmonitoring en wordt de data gedeeld met het bedrijfsleven, zodat ondernemers op basis van die informatie hun verantwoordelijkheid kunnen nemen.
Lees het rapport ‘Plasticsoep in Nederlandse rivieren’